E se a crise industrial non tivese solución?

(Versión lixeiramente ampliada do artigo publicado no nº 92 da revista Luzes Foron engadidas algunhas ligazóns para a súa publicación neste blog.)

Saír da crise industrial que sofre Galiza é unha idea que obsesiona o noso sindicalismo e os tres partidos que conforman as nosa clase política realmente existente. Industrias pechadas ou en grave risco de peche, milleiros de postos de traballo en xogo, sectores enteiros que abanean… E todo o debate xira en torno a un campo de conceptos formado polo mantemento da industria, a súa recuperación ou a súa substitución por outras industriais análogas e, a ser posible, nas mesmas localizacións xeográficas e sectores. Mais queda totalmente fóra de calquera consideración unha posibilidade: que a crise industrial que sofre o país sexa irreversible. Na nosa cultura arraigou tan fortemente a idea de que o progreso —entendido en sentido material como o paso dunha sociedade eminentemente agraria a unha sociedade industrial, posteriormente acompañada dunha notable terciarización (sector servizos)— é un camiño dunha soa dirección, que non cabe nin tan sequera dubidar de que a industrialización do país é algo eterno. Porén, abonda botar a ollada ao nacemento da industrialización na historia humana e da súa chegada serodia a Galiza para nos decatarmos de que só foi posible grazas á dispoñibilidade a prezos asequibles de cantidades inxentes de enerxía fósil. Por ese motivo, até o intre en que se puido comezar a explotar este tipo de enerxía, todas as civilizacións humanas estiveron alicerzadas basicamente no sector primario e non existía nada parecido á industria que nace á calor da explotación do carbón mineral primeiro e posteriormente do petróleo. Como moito, existían industrias artesanais, fundadas nas modestas pero suficientes capacidades da enerxía renovable do sol, do vento, dos ríos, das marés, da leña…

Quizais, se os nosos dirixentes políticos e sindicais ollasen os informes da Axencia Internacional da Enerxía, os estudos de xeólogos coma os que conforman a organización internacional ASPO —con Campbell e Laherrère á cabeza—, se estudasen as conclusións de avanzados modelos computarizados coma o europeo MEDEAS, se oísen as advertencias de expertos galegos coma o ex-director do INEGA e actual decano de Económicas na USC Xoán Ramón Doldán, terían coñecemento de que estamos adentrándonos nun declive inexorable desa mesma enerxía fósil que fixo posible o grau de industrialización actual. E esta consecuencia desindustrializadora do descenso enerxético é algo que, en realidade, fora xa previsto no MIT hai case 50 anos por pioneiros na Dinámica de Sistemas, nun dos escenarios daquel informe Limits to Growth realizado para o Clube de Roma, no que o output industrial per cápita chegaba a un máximo en torno á segunda década do século XXI e comezaba a partir de aí un profundo devalar, caendo á metade en apenas 20 anos; un escenario, por certo, que estamos cumprindo punto por punto, tal como se ten demostrado en revisións recentes daquel modelo. Por suposto que alén desta tendencia sistémica existen razóns máis ou menos conxunturais do máis diverso para os peches de industrias, fábricas ou empresas concretas que estamos a vivir en Galiza, mais non podemos apartar a ollada da maré de fondo desta etapa da historia na que a civilización humana comezou a bater duramente contra os límites biofísicos do planeta.

A industrialización rematará por ser, moi probablemente, unha etapa breve da historia humana, limitada ao par de séculos escasos que dispuxemos de enerxía fósil en abundancia. O futuro que nos agarda en non moito tempo, como xa nos avisaba en 2012 Doldán nun artigo que debería ser de obrigada lectura, «é rural», sobre todo para países coma o noso nos que non se atopan as derradeiras reservas explotables de combustibles fósiles, nin teñen exércitos imperiais que enviaren polo mundo acaparalos. Teremos nese futuro o que sempre tivemos (e iso se somos espilidos e non o acabamos de estragar antes): rías e terras dunha grande fertilidade con auga e clima axeitados para sustentala, costas nas que faenar, montes que explotar multifuncionalmente, materias primas naturais de grande calidade que utilizar e transformar por medio de pequenas industrias de moderado consumo enerxético e que tamén poden volver ser de baixo impacto ecolóxico.

Así, a crise da nosa grande industria alicerzada nas enerxías fósiles pode significar o renacemento dunha economía de novo asentada na riqueza real do país, unha economía moito máis modesta pero sustentable e resiliente, orientada primeiramente ás necesidades locais antes cá exportación, e dun tamaño axeitado ás capacidades das enerxías renovables locais que —faríamos ben en deixar de autoenganarnos— non poderán termar de sociedades con tal grau de complexidade e industrialización coma as que foron moldeadas por décadas de abundante petróleo, gas natural e carbón. Máis ben é ao contrario, pois son os propios sistemas de alta tecnoloxía que usamos hoxe en día para captarmos fluxos de enerxía solar e eólica —principalmente para transformalos en electricidade— os que dependen da continuidade dunha industria complexa e extensa da que son incapaces de termar eles sós. Pero para poder percorrer ese camiño co menor trauma social posible, tirando del todo o bo que pode darnos, temos que comezar a redefinir o noso campo do concibible, a nosa xanela de Overton, e atrevernos a pensar se non estaremos tentando manter un nivel de industrialización imposible na época posfósil na que nos adentramos. Se non planificamos a reagrarización de Galiza, véndolle o lado bo que sen dúbida pode ter tal volta á casa, ímola vivir cunha enorme frustración, como unha auténtica traxedia colectiva. O final da enerxía fósil non implicará unha simple reconversión industrial, nin apenas unha transición dunhas enerxías a outras, senón toda unha mudanza civilizatoria. Atrevámonos a ollar para o elefante que temos no cuarto: non estamos perante unha crise industrial máis, senón no comezo da fin da propia civilización industrial.